| |
Beşinci Bölüm
- Bolşevik
ihtilâli ve Kürt-Süryani çatışması
- Simko, Mar
Shimoun'u niçin ve nasıl öldürdü
- Süryaniler öç
peşinde
- Ermeni
militanlar yine sahnede
- İngilizler
Süryanileri istismar etmeyi tasarlıyor
- Savaşın Sonu
Bolşevik ihtilâli ve Kürt-Süryani çatışması
Batılı yazarlardan Stephen Pelletiêre şöyle der: "Birinci Dünya
Savaşı'nın Doğu Anadolu bölgesini nasıl yıktığı Batı'da iyice
bilinmiyor[1]. Ruslar bu bölgeyi işgal ederken, oradaki gıda
maddelerine el koyuyor; sulama tesislerini tahrip ediyor; bahçeleri
yakıyor ve genellikle tüm Müslüman ülkeleri soyuyorlardı[2].
Ancak, Rus Bolşevik ihtilâli bu durumu büsbütün değiştiriyordu.
Eskiden Rusların koruyuculuğu altında bulunan Ermeniler ve
Süryaniler, Bolşevik ihtilâlinden sonra büsbütün korumasız
kalıyorlardı. Hıristiyan olan Süryaniler, Protestan İngiltere'yle
ilişki kurmuşlardı, ama Ortodoks Rusya'yla da düzen çeviriyorlardı.
Rus orduları Doğu Anadolu'dan çekilince, Süryaniler yalnız
kalıyorlardı. Dağlık bölgede (Hakkâri dolaylarında) yaşayan Jelou (Celu)
olarak bilinen ve Ruslarca silâhlandırılmış olan 25.000 Doğu Süryani
savaşçıları vardı. Ruslar çekilince, evlerini bırakarak İran'a
sığınmak zorunda kalıyorlardı[3].
1915 yılı sonbaharında, Jelou aşiretine mensup bu savaşçılar, güven
içinde olmadıklarını sezerek, patrik ve ulusal önderleri olan Mar
Shimoun tarafından, İran'ın Selmas ovasına ve Urmiye (Rezaiye)'ye
sevkediliyor; oradaki Hıristiyan halka katılıyor; Amerikalı
misyonerlerin koruyuculuğu altına giriyorlardı. Uzun yıllardan beri
orda üslenmiş bulunan bu misyonerler, Nesturi (Süryani)
Hıristiyanları Portestan yapmaya çalışıyorlardı. İngiliz yazar ve
rahip W.A. Wigram'a göre, Türkler, Süryanilerle iyi geçinmeye
çalışıyorlardı, ama, ABD bağlaşıklardan yana savaşa girmeden önce
bile oldukça Türk düşmanı olan misyonerler aracılığıyla yapılmakta
olan Rus ve Amerikan propagandası, onları, Ruslardan yana geçmeye
inandırmıştı. Ancak, Ruslar Van'dan öteye ilerleyemedikleri için,
Süryaniler, İran'a çekilmek kararını alıyor ve yol boyunca Oramar,
Bervar ve Artoş'taki Kürt aşiretleriyle ve Şeyh Ahmet Barzani'yle
çarpışıyorlardı[4].
1917 yılı sonlarına doğru, Süryani Patrik Mar Shimoun, Rusya'nın
çöküşünden hemen önce ve sonra silâhlandırılmış bulunan 5.000
Süryani savaşçıya komuta ediyordu. Bolşevik ihtilâlinden sonra, o
bölgedeki bağlaşık temsilciler, Süryanileri örgütlemeye çalışıyor ve
geride kalan kimi Rus askerlerle birlikte, savaş kesimini Türklere
karşı savunmada kullanıyorlardı. Gönüllü birkaç Rus ere ek olarak
6.000 silâhlı Hıristiyan seferber edilmişti. Bu gibi güçlü ve
silâhlı bir Hıristiyan gücün varlığı, Urmiye kentinin Müslümanları
ve özellikle Şikak aşireti önderi İsmali Ağa Simko'ca bir tehdit
olarak görülüyordu[5].
O tarihe dek, Urmiye ilçesinin Müslüman ve Süryani köy halkı
birbirleriyle iyi geçiniyorlardı; ama savaşçı Süryani dağ aşiretinin
sahnede belirmesi üzerine durum çabucak değişiyordu. O bölgeye
sığınan 25.000 kadar Süryani'nin hiç parası yoktu ve gördükleri her
şeye para ödemeden el koymaya kalkışıyorlardı. Yerel ve yansız halk,
onlara, gerçekte savaş durumu yüzünden kıt olan erzak sağlamak için
bir neden görmüyordu. Bunun üzerine Jelou Süryanileri, pazarları
yağma etmeye başlıyor; kimi Müslümanlar mallarını savunmaya
yeltenince, daha önce Müslümanlara dost görünen yerel Süryanilerin
de yardımlarıyla, Jelou Süryanileri Müslüman halkı kırıma tabi
tutuyorlardı. Her geçen gün birçok kişinin ölümüne neden olan bu
olayları durdurmak amacıyla Papa'nın temsilcisi Mgr. Sontag
Süryanileri etkilemeye çalışıyor; ama Amerikalı misyoner Dr. Shedd
müdahalede bulunmaya karşı çıkıyor; Süryanileri destekliyor ve
onları, İran katlarına ve halkına karşı kış-kırtıyordu.
Simko, Mar Shimoun'u niçin ve nasıl öldürdü
Bu sıralarda, bağlaşıklar, Kafkasya halklarını, kendilerinden yana
ve Türklere karşı savaşmaya tahrik ediyor, ama Müslümanlar, Gürcüler
ve hatta kimi Osmanlı Ermenileri buna karşı çıkıyor; yalnız savaş
düşkünü Jelou Süryanileri Türklere karşı savaşmak meyli
gösteriyorlardı. Bunun üzerine, bağlaşıklar, Rus ordusunca
kullanılmak üzere Tiflis'te birikmiş oldukları savaş malzemesini
Süryanilere dağıtmak amacıyla Urmiye'ye sevk ediyorlardı. Başta
Patrik Mar Shimoun ve Ağa Petros adlı kışkırtıcı komutanları olmak
üzere, Süryaniler, Urmiye'yi ve daha sonra Selmas bölgesini, savaşta
resmen yansız kalan bağımsız ve egemen bir devlete ait olmalarına
karşın, ele geçirerek orda ulusal bir yurt kurmayı amaçlıyorlardı.
Şakak aşiretine mensup Kürt önder İsmail Ağa Simko, oraya sığınan
Hıristiyan göçmenlere karşı düşmanlık duyguları beslemekle birlikte,
yansız kalıyordu. Süryanilerin, Kürtlerce meskûn bulunan Hakkâri
dağlık ve kurak bölgesine döneceklerine, o sırada Süryanilerce işgal
edilmiş bulunan verimli bölgede bağımsız veya en azından özerk bir
statü sağlamak niyetinde olan Süryani önder Mar Shimoun, geçici bir
süre için bile olsa, yerel Kürtlerle işbirliği yapılmadan bu plânını
gerçekleştiremeyeceğini anlıyordu. Aynı zamanda, bağlaşıkların
zaferinden ve Türklerin yenilgisinden sonra, o bölgenin Kürtlerini
ortadan kaldırmayı ümit ediyordu. O sırada, Simko, o bölge-deki en
etkili Kürt önderdi; dolayısıyla, Mar Shimoun, yerel bir Ermeni
aracılığıyla Simko'yla ilişki kuruyor ve aralarında bir görüşme
yapılmasını sağlıyordu. Görüşmenin, Selmas ilçesine bağlı Şahpur ve
Simko'nun yaşadığı Çehrik kentleri arasında bulunan Köhne-Şehir
köyünde yapılması ve bölgeye giren Türklere ve İran'ın yasal
yönetimine karşı ortak harekâta geçilmesinin görüşülmesi
kararlaştırılıyordu. Ancak, görüşmeden önce, Simko, bunun başarı
şansını ölçüp tartıyor ve Türkiye hududuyla Urmiye Gölü arasındaki "Kürt
kesiminin" yöneticisi olacaksa, kendi yetkisine asla boyun eğmeyecek
olan ve o sırada bağlaşıklarca desteklenen Süryanileri ve Jelou
Hıristiyanlarını ortadan kaldırması gerektiğini düşünüyordu.
25 Şubat 1918 tarihinde (bazı yazarlar bunu 3 Mart veya Martın 3.
haftası olarak verirler), Patrik Mar Shimoun, refakatinde silâhlı
140 Jelou Süryani savaşcı ve 2 top olduğu halde, Köhne-şehir'e
ulaşıyordu. Simko kuşku yaratmamak için, silâhlı birkaç adamıyla
beliriyor; ama iki önder arasında yapılan görüşmeden sonra birçok
silâhlı Kürtler de toplantı yerine ulaşıyorlardı. Toplantı bir evde
yapılıyordu, ama Simko, daha önce, kendi silâhlı adamlarını,
bitişikteki evlerin yassı damlarına yerleştirerek pusuya yatırmış
bulunuyordu. Atlarından inen Süryani savaşcılar, atlarıyla birlikte
meydanda bekleşiyorlardı. Toplantıdan sonra, Mar Shimoun, Simko'nun
refakatinde evden çıkıyor ve dışarıda, her iki önder, oldukça
dostane biçimde el sıkışıyordu; ama Mar Shimoun atlı arabasına
binince, Simko, muhafızlarından birinin silâhını elinden alarak Mar
Shimoun'u arkadan vuruyordu. Mar Shimoun yere yıkılınca, Simko'nun
kardeşi tabancasını çekerek onu öldürüyordu[6]. Simko'nun ateş
edişini bir işaret olarak bilen Kürtler de hep birlikte silâhlarını
patlatmaya başlıyor ve birkaç an içinde, Süryani muhafızların
çoğunluğunu atlarıyla birlikte öldürüyorlardı. Onlardan pek azı
kaçıp kurtulabiliyordu. Kurtulanlar arasında, Mar Shimoun'un küçük
kardeşi David de bulunuyordu. Bu olaydan sonra Simko, adamlarıyla
birlikte, Köhne-şehir'den ayrılarak Çehrik'e sığınıyordu[7].
İngiliz kaynaklarına bakılacak olursa, Mar Shimoun'u görmeye giden
İran'lı elçiler, ona, Selmas'ta ikamet eden ve "oldukça kötü ad
yapmış olan bir Kürt aşiretinin önderi ve eşkiya olan" Simko'yla
görüşmesini önermiş; Mar Shimoun da bunu kabul etmişti. Bu arada
Simko, "Tebriz'den gelen elçilerin de bilgisi ve kasti plânlarıyla",
ikametgâhının bitişiğindeki evlerin damlarında silâhşörlerini pusuya
yatırıyordu. "Kürt eşkıya önderiyle" yapılan görüşme bitince, Patrik,
kendisini muhafızlarının beklediği avluya çıkınca, kurşun yağmuruna
tutuluyor ve adamlarından yalnız altısı kaçarak kurtuluyor ve
işlenen "komplo ve cinayetler" hakkında bilgi veriyorlardı[8].
Süryaniler öç peşinde
Süryaniler bu olayları duyar duymaz, Mar Shimoun'un kızkardeşi,
onlara, bulabilecekleri gücüyetmez ve masum Müslümanlardan öç almayı
emrediyordu. Gemi ağıza alan Süryani silâhşörler, hiç ayrım yapmadan
yüzlerce Müslüman erkek, kadın ve çocuğu öldürüyor; evlerini yağma
ediyorlardı. Bir Süryani aşiret mensubu şu demeci veriyordu: "Mar
Shimoun'un ölümünden sonra artık Kürt tutsak almaz olduk"[9]. O
sırada Çehrik (Chara)'teki kalesinde bulunan Simko'yu cezalandırmak
amacıya Ağa Petros ve Malik (Melik) Khoshaba komutasında bir Süryani
gücü ivedilikle seferber ediliyor; 36 saat süren çarpışmadan sonra
Simko yenilgiye uğratılıyordu. Batılı yazar Perley'in iddiasına göre,
Simko'nun kalesinde, Tebriz'in İranlı valisince gönderilmiş bulunan
ve Mar Shimoun'un öldürülmesini talep eden bir mektup
bulmuşlardı[10]. Ancak, İngiliz Devlet Arşivi'nde, bu iddiayı
doğrulayıcı herhangi bir belge bulunamamıştır.
Çarpışma sırasında birçok kişiler yaşamlarını yitiriyor, mal ve mülk
tahrip ediliyor ve her iki yan da yağma davranışlarında bulunuyordu.
Simko'nun kardeşi ölüyor; kendisi ise yaralı olarak, 200 adamıyla
birlikte Hoy'a kaçıyor; o tarihten sonra kaçak yaşam sürmeye
başlıyordu. Süryanilerin Müslümanlara karşı işledikleri vahşet o
kadar dayanılmaz bir kerteye geliyordu ki, 1918 yılı Mart ayı
sonunda, Kotur yakınındaki Yezidekent sakinleri adına 6 Kürt aşiret
önderince imzalanan bir dilekçe, Van komiserine gönderiliyordu. Bu
dilekçede, Süryanilerin, İranlıların silâhlarını almak ve kenti
tahrip etmek amacıyla Hoy doğrultusunda ilerledikleri; Van ilçesine
girerek "sadık Kürt halkı" öldürecekleri bildiriliyordu[11].
İngiliz İstihbarat Servisi mensubu Binbaşı E.W.C. Noel, bu
olaylardan çok sonra, 1919 yılı Mayıs ayında kaleme aldığı bir
raporda şöyle der:
"1916 (?) yılının ilkbahar ve yazında, Rus ordusunun ve ona eşlik
eden Hıristiyan öç ordusunun işgal ederek tahrip ettiği bölgede
yapmış olduğum ve 3 ay süren gezi sonunda, Albay Ağa Petros'un
mektubunda Türkler aleyhine yapmış olduğu şikâyetler kadar,
Türklerin de kendi düşmanlarına karşı güçlü şikâyetleri olduğunu
söylemekte zerre kadar kuşkum yoktur. Yerel sakinlerin ve görgü
tanıklarının genel ifadelerine göre, Ruslar, kendilerine eşlik den
Nesturi ve Ermenilerin önerileri ve kışkırtmalarıyla, - ki bunda
bizzat Ağa Petros baş rolü oynamıştır -ellerine düşen Müslüman sivil
halkı, hiç ayrım yapmadan kesip öldürmüşlerdir. Revandız kentinin
tahribi ve ora halkının toptan kırıma tabi tutulmuş olması bunun
tipik bir örneğini oluşturur. Revandız ve Neri ilçelerinden geçen
bir gezginci, orada, Hıristiyanların Müslümanlara karşı genel ve
toptan yapmış oldukları vahşetin belirtilerini bulacaktır. Bundan
daha korkunç ve daha yaygın bir olay düşlemek güç olacaktır"[12].
Ermeni militanlar yine sahnede
Militan Süryanilerin bu vahşeti sürerken, militan Ermeniler de rahat
oturmuyorlardı. Doğu Anadolu'da korkunç eylemlerde bulunan, ama Türk
ordusu önünden kaçarak, Ağa Petros komutasındaki Süryani milis
gücüyle bağlantı kurmak üzere çeteleriyle birlikte İran topraklarına
giren Ermeni çete başı Antranik, bağlaşıkların tahrikiyle kuzeyden
Hoy'a saldırıyordu. Bu sırada Şahpur'u işgal eden Süryani milisler,
oradaki masum Müslüman halkı korkunç bir katliamla ortadan
kaldırdıktan sonra, güneyden Hoy üzerine yürümeye başlıyordu. Ancak,
Hoy halkı, Türk güçleri ulaşıncaya dek Antranik'in milis gücüne
karşı direniyor; onun plânlarını altüst ediyor; Antranik, Erivan'a
doğru geri çekilmeye zorlanıyor; Ağa Petros ve milisleri ise
Urmiye'ye dönüyorlardı[13].
Gümrü'deki İngiliz istihbarat subayı Robert McDowell'in Yüzbaşı
Gracey'e 25 Nisan 1918'de gönderdiği yazıda, Ermenilerle
Süryanilerin İngiliz denetimi altında askeri sahada işbirliği
yapmaları olasılığına değiniyor, şöyle diyordu:
"Dağ Süryanilerini Antranik'le birleşmeye inandırabileceğime güvenim
vardır. Onlar, yaklaşık olarak 7.000 adamdan oluşacaktır... Emir Han
gibi Kürt önderleri ve Çölemerik Kürtlerini, ya yansız kalmaya, ya
da bizimle birleşmeye, doğrudan doğruya, veya kimi Süryanilerin
aracılığıyla inandırabileceğim... Urmiye ve Sırdaşt arasındaki
Kürtlerin daha bir çoğunu kazanarak, Süleyman Han'ın işini
sürdürebileceğim"[14].
İngilizler Süryanileri istismar etmeyi
tasarlıyor
Bu arada, İngiliz General Dunsterville, Urmiye bölgesindeki
Hıristiyan Süryaniler hakkında bilgi sağlıyor ve onları yeterince
silâhlandırarak, birkaç İngiliz subayın komutasında, Türklerin
ulaşım hatlarını tehdit edebilir ümidiyle onlarla ilişki kuruyordu.
O sırada Türkler Culfa'dan hareket ederek Tebriz'i işgal etmişlerdi
ve onların Bakü'ye girerek petrol kaynaklarını ele geçirmelerini
önlemeye çalışıyordu [15].
Dunsterville, bu amacı gözönünde tutarak, Zancan ve Tebriz
arasındaki Mianeh'i işgal ediyor; Şahin Kale'ye süvari birlikleri ve
Urmiye'ye bir uçak gönderiyordu. Uçağın pilotu, Teğmen Pennington,
Hıristiyanlar tarafından iyi karşılanıyordu. Yapılan görüşmede,
Süryani müfrezesi Urmiye ile Suçbulak (Mahabad) arasındaki Türk ve
Kürt güçlerini yararak Şahin Kale'ye (Şahin Kale ?) gitmesi; oradaki
İngilizlerden silâh ve mermi alması ve Tebriz'le Culfa arasındaki
Türk ulaştırma hatlarına saldırmak amacıyla Urmiye'ye dönmesi
kararlaştırılıyordu.
Bu operasyonun birinci evresi bütünleniyordu; ama yola geç çıkan
Süryani müfrezesi, Şahin Kale'ye saptanan tarihten sonra ulaşıyor ve
İngiliz bölüğünün oradan ayrıldığını öğreniyordu. Süryani müfrezesi
Şahin Kalede'yken, Türklerin kuzeyden Urmiye'ye saldırmalarını
önlemek amacıyla Selmas ovasına gönderilen Süryani birlikleri,
Urmiye'ye çekiliyor ve Ağa Petros'un güneye çekildiğini öğrenince,
terkedilmiş olduklarını sanıyorlardı. Türklerin sahnede yeniden
belirmesi üzerine, Simko ve öteki Kürtler yine tehdit edici bir
tutum izlemeye başlıyor ve bundan paniğe tutulan Süryaniler,
karıları, çocukları ve sürüleriyle kentten kaçmaya başlıyor; Mahabad
bölgesindeki Kürt aşiretleri yarmayı başarıyor, ama General Ali
İhsan Paşa'nın Tebriz'e vali atadığı İran'lı Majd-es-Saltaneh'in
gönderdiği bir İran müfrezesi tarafından Miandab'da saldırıya
uğruyor ve ağır zayiat veriyorlardı.
Yapılan çarpışmalar sırasında Kürtlerle Süryaniler birbirlerine hiç
acıma göstermiyor; 10.000'e yaklaşık Süryani de dahil olmak üzere,
birçok kişiler ölüyor veya tutsak ediliyordu. Ancak 50.000'e
yaklaşık Süryani, Şahin Kale'ye ulaşıyor; oradan Hamadan'a
götürülüyor; Hamadan'da İngiliz koruyuculuğu altına alınarak daha
sonra Irak'a sevkediliyorlardı[16].
Savaşın Sonu
30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Bırakışması'yla[17] Osmanlı
İmparatorluğu'nun yenilgisi kesinleşinceye dek, başta İngiltere,
Fransa ve Rusya olmak üzere, Bağlaşık Devletler, uzun yıllar o
İmparatorlukta güven, barış ve gönenç içinde yaşamış olan Rum,
Ermeni, Süryani, Kürt ve öteki etnik ve dinsel toplumları kendi
çıkarları için ve bol sözlerle çelerek ayaklandırmışlar; Anadolu
halklarını birbirlerine kırdırmışlar ve onlara vermiş oldukları
sözleri, kendi çıkarları sağlandıktan sonra unutmuşlardır.
Ancak, bu düzen, kışkırtma ve istismar politikalarını Türk Kurtuluş
Savaşı döneminde de, Lozan Konferansı'na dek ve dahası, ondan sonra
da ve belki günümüze dek sürdüre gelmişlerdir..
Dipnotlar
[1] Stephen Pelletiére: The Kurds: an unstable element in the Gulf,
(Kürtler: Körfez'de dönek bir unsur), Westview Basımevi, 1984, s.
53.
[2] Sir Arnold Wilson: A clash of loyalties (çarpışan sadakatlar),
Oxford, 1931, s. 32.
[3] Arfa: The Kurds, a.g.e., s. 48 vd.
[4] W.A.Wigram: Our smallest ally (en küçük bağlaşığımız), Londra,
1920, s. 16-19.
[5] Eagleton, a.g.e., s. 9-10.
[6] Bu olayı değişik biçimde anlatan belgeler için bkz. İDA, FO
371/3264/52091: Marling'den Dışişleri Bakanlığı'na kapalı telyazısı,
Tahran, 21.3.1918; Tebriz'deki İngiliz konsolosun gönderdiği
21.3.1918 tarihli telyazısına atıfta bulunuyordu.
[7] Arfa, a.g.e., s. 51-3.
[8] İDA, FO 371/4177/11181.
[9] İDA, FO 371/3264/57685: Marling'den Dışişleri Bakanlığı'na
kapalı telyazısı, 31.3.1918; ilişikte, Tebriz'deki konsolosun
30.3.1918 tarihinde gönderdiği telyazısının sureti; ayr. bkz. İDA,
FO 371/7793/E 12115.
[10] David Barsum Perley: Whither Christian Missions (Hristiyan
Misyonlar nereye), 1946, s. 30.
[11] İDA, FO 371/3889/112963: Gracey'den Pike'e, 20.4.1918.
[12] İDA, FO 371/3658/84426: Webb'den Curzon'a yazı no. 773/M/1743,
İstanbul, 17.5.1919; ilişikte, Noel'in raporunun sureti.
[13] Arfa, a.g.e., s. 160.
[14] İDA, FO 371/3264/78866: McDowell'den Gracey'e yazı, Gümrü,
25.4.1918.
[15] L. Dunsterville: The adventures of Dunsterforce (Dunsterforce
adlı askeri birliklerin maceraları), Londra, 1920.
[16] Arfa, s. 55-6; Eagleton, s. 9-10; Pelletiére, s. 55-6; Wilson,
s. 24 vd.
[17] Sonyel: Türk Kurtuluş Savaşı ve dış politika, a.g.e., s. 7 vd.
- TransAnatolie Tour
- Kültür Gezi
Sağlayıcısı ve Operatorü-Kültür ve Turizm Bakanlığı 4938 No'lu Grup A Lisans
|
|
