Turkije en Europa: De Europese Unie, Turkije en de islam

De Europese Unie, Turkije en de islam

Inhoudsopgave

Samenvatting 7
Ten geleide 15
1 Inleiding 17
1.1 Achtergrond en aanleiding 17
1.2 Doel, centrale vraag en beperkingen 1 9
1.3 Uitwerking onderzoeksvraag en rapportopbouw 20
2 De Europese Unie en religie 25
2.1 Inleiding 25
2.2 De waarden van de Unie 25
2.3 Religie in de Europese lidstaten 28
2.3.1 Wederzijdse autonomie en borging van vrijheden 28
2.3.2 Een Europees model? 30
2.4 Conclusie 37
3 De Turkse islam en de Europese Unie 41
3.1 Inleiding 41
3.2 De seculiere staat: historisch fundament 41
3.3 Seculiere staat en politieke islam 45
3.4 Staatsislam en vrijheid van godsdienst 48
3.5 Democratie en politieke islam 51
3.6 Rechtsstaat en politieke islam 54
3.7 Geweld en politieke islam 58
3.8 Conclusie 60
4 Conclusies 63
Vooruitblik 69
Literatuur 73
Zoeken naar de breuklijn 79
Verkenning door E.J. Zürcher en H. van der Linden

Samenvatting

Centrale vraag
Aanleiding
Doel
Religie in de Europese Unie en de lidstaten
Karakteristieken van de Turkse islam
Conclusie van de raad
Opbouw van dit rapport
Klik voor het pdf document

Centrale vraag
Vormt het feit dat de meerderheid van zijn bevolking moslim is een belemmering voor de toetreding van Turkije tot de Europese Unie (eu)?

Aanleiding
Deze vraag, die in dit rapport wordt onderzocht, is actueel tegen de achtergrond van de beslissing die de eu onder Nederlands voorzitterschap in december 2004 dit jaar zal nemen. Dan wordt namelijk beoordeeld of kandidaat-lidstaat Turkije dermate vorderingen heeft gemaakt ten aanzien van het zogenoemde politieke Kopenhagen-criterium dat de toetredingsonderhandelingen van start kunnen gaan. Bij dit criterium gaat het om een stabiele democratie en een rechtsstaat die garant staat voor de rule of law, mensenrechten en de rechten van minderheden. De aard van religie als zodanig maakt van dit Kopenhagen-criterium geen deel uit. Het feit dat de meerderheid van de Turkse bevolking moslim is, speelde dan ook formeel geen rol bij de toekenning in 1999 aan Turkije van de status van kandidaat-lidstaat. Vooral echter sinds de terroristische aanslagen op 11 september 2001 zijn de zorgen over de islam en moslims in de lidstaten toegenomen. Dit heeft geleid tot een groeiende aarzeling over de vraag of het islamitische karakter van Turkije zich verdraagt met de politieke verworvenheden van de eu en haar lidstaten. Bezwaren van cultureel-religieuze aard worden inmiddels ook in politieke kringen naar voren gebracht.Top

Doel
In het licht van deze recente discussies acht de wrr het van belang de vraag naar de verenigbaarheid van de Turkse islam met de waarden waarop de Unie is gebaseerd, zelfstandig aan de orde te stellen. Hiermee beoogt de raad bij te dragen aan een geïnformeerde oordeelsvorming in Nederland. Met dit rapport geeft de raad geen advies aan de regering over de vraag of met Turkije nu de toetredingsonderhandelingen kunnen worden geopend. Die in december van dit jaar te nemen beslissing vergt immers een totaalafweging van het vraagstuk van de Turkse toetreding. Zo’n totaalafweging wordt in dit rapport niet gemaakt; het gaat hier uitsluitend om de relatie tussen de Turkse islam en de democratische, seculiere rechtsstaat. Wel blikt de raad aan het eind van dit rapport vooruit op de mogelijke implicaties van een Turks lidmaatschap voor de problematisch geworden relatie tussen de moslimwereld en het Westen. Op dit algemene vraagstuk komt hij in een apart advies terug.Top

Religie in de Europese Unie en de lidstaten
Bij de beantwoording van de vraag of de Turkse islam een belemmerende factor is voor toetreding, dient allereerst te worden vastgesteld wat de plaats is van religie in de eu zelf. Religie maakt geen deel uit van de gemeenschappelijke eu-waarden. De Unie heeft zichzelf immers gedefinieerd als een waarden- en handelingsverbond dat berust op de beginselen van vrijheid, democratie, alsmede eerbiediging van de rechten van de mens, de fundamentele vrijheden en de rechtsstaat. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst behoort hiermee juist tot de grondrechten, evenals het door de Unie respecteren van de verscheidenheid van cultuur en godsdienst.

Vanuit de beginselen en de grondrechten van de Unie gezien mag er dan geen reden zijn een land op grond van zijn dominante religie bij voorbaat uit te sluiten, maar er speelt wel iets anders, namelijk de scheiding van kerk en staat. Aan de beginselen van de Unie en de politiek-burgerlijke grondrechten ligt immers de veronderstelling ten grondslag dat de lidstaten beschikken over een democratische rechtsstaat die zowel de autonomie van kerk of geloofsgemeenschap en staat als de vrijheid van godsdienst en geweten erkent en borgt. Het uitgangspunt van autonomie impliceert dat geloofsgemeenschap en staat elk aparte bevoegdheidssferen hebben. De vrijheid van godsdienst en geweten betekent dat gelovigen van (minderheids) religies, atheïsten en geloofsafvalligen geen beperkingen ontmoeten in hun rechten. Het is juist over dit leerstuk dat twijfels bestaan over de islam.

Toch blijkt de situatie tussen de lidstaten van de eu uit het oogpunt van autonomie van kerk en staat zelf uitermate divers. Ook al zijn alle lidstaten formeel seculier en kennen ze vrijheid van godsdienst, lang niet altijd staan ze neutraal tegenover religies of richtingen daarbinnen. Zo zijn er lidstaten met en zonder een staatskerk. Waar geen staatskerk bestaat, kan een bepaald kerkgenootschap echter toch feitelijk bevoorrecht worden, terwijl een staatskerk daarentegen een gelijke behandeling van andere kerken niet uitsluit. Iedere lidstaat kent een eigen, vaak spanningsvolle geschiedenis in de relatie tussen kerk, staat, politiek en maatschappij, die heeft geresulteerd in specifieke arrangementen. Uit het oogpunt van scheiding van kerk en staat bestaat er derhalve niet zoiets als een Europees model waar Turkije aan kan worden getoetst. Hoogstens kan toetsing plaatsvinden op minimumvoorwaarden.Top

Karakteristieken van de Turkse islam
Vervolgens rijst de vraag of de Turkse islam karakteristieken vertoont die toetreding in de weg staan. Zijn er, met andere woorden, ontwikkelingen in Turkije die de verhouding van de Turkse islam met de voor de eu essentiële waarden negatief beïnvloeden? De wrr meent dat dit niet het geval is. De Turkse staat wordt constitutioneel gevrijwaard van religieuze invloed. In dit opzicht kent het land een niet minder rigoureuze scheiding van religie en staat dan Frankrijk, waarvan het zogenoemde laïcisme trouwens ook model heeft gestaan voor de grondwet van de Republiek Turkije. Anders dan in Frankrijk echter bestaat in Turkije een sterke controle en inhoudelijke invloed van de staat op de religie.

Deze karakteristieken kennen een lange voorgeschiedenis. Hoewel Turkije religieuze invloed op de staat het meest extreem uitbande in de jaren twintig en dertig, vanaf het instellen van de Republiek, gaat er een periode van ten minste een eeuw van modernisering aan vooraf naar het voorbeeld van West-Europese landen. De Franse Verlichting heeft het constitutionele denken ook in de Osmaanse periode al sterk beïnvloed. Niet veel later dan in West-Europese staten kwam de eerste grondwet tot stand en werden verkiezingen gehouden voor het eerste Osmaanse parlement (1876). Vervolgens is er tot aan de Eerste Wereldoorlog een periode van sterk religieus gekleurd nationalisme, met een grote bemoeienis van de overheid met de inhoud en verspreiding van het geloof. Het hierop volgende kemalisme, genoemd naar de opvattingen van de grondlegger van de Republiek, Mustafa Kemal Pasja (Atatürk), privatiseerde het geloof tijdens het interbellum daarentegen met harde hand, weerde religieuze symbolen uit het openbare leven, hief religieuze instellingen op of plaatste deze onder staatscontrole en verbood de populaire mystieke ordes. In deze periode werden ook de resterende onderdelen van het islamitische recht, met name het familierecht, vervangen door seculier recht. Het islamitisch strafrecht was al veel eerder afgeschaft, namelijk midden negentiende eeuw. Na de Tweede Wereldoorlog voerde Turkije een meerpartijendemocratie in en werd de islam gaandeweg een belangrijkere politieke factor, ook in de programma’s van op zichzelf niet-religieuze politieke partijen. Vanaf de jaren zestig kwamen hiernaast ook politieke partijen op die zich uitdrukkelijk afficheerden als islamitisch.

Deze opkomst van de islam als politiek relevant verschijnsel moet volgens de raad worden geplaatst tegen de achtergrond van zijn geforceerde marginalisering in de voorafgaande decennia. Deze ontkenning van bovenaf van de moslimidentiteit sloot nooit aan bij de opvattingen van een groot deel van de bevolking. Tegelijk werd deze opkomst van onderop gedragen door belangrijke sociaal-economische veranderingen in Turkije, zoals de ontwikkeling van een aanzienlijke middenstand op het platteland en in de kleine steden waarvoor de islam een normaal onderdeel van het bestaan vormt. Islamitische partijen ontmoeten tot op heden grote argwaan van het establishment in en rond het overheidsapparaat, dat zich sterk identificeert met het kemalistische gedachtegoed. Bij verschillende gelegenheden heeft zowel het Constitutionele Hof als het leger ingegrepen en zijn dergelijke partijen verboden. Als tegenwicht tegen radicale linkse en religieuze opvattingen is – door tussenkomst van het leger – vanaf 1982 een staatsislam geïnstitutionaliseerd die nog altijd een bevoorrechte positie heeft. Deze paart een sterk accent op maatschappelijk conservatisme en nationalisme aan een gematigde islam en wordt uitgedragen via de moskee en het verplichte godsdienstonderwijs. Ook via deze staatsislam, die de hoofdstroom van de opvattingen onder de bevolking en de conservatieve politieke formaties weerspiegelt, en tegelijk stevig ingebed is in een seculiere staatsordening, heeft het publieke belang van de islam erkenning gekregen.

Tot slot merkt de raad op dat voor de islamitische politieke partijen die de afgelopen decennia ontstonden, het principe van scheiding tussen religie en staat een belangrijk gegeven vormde. Ze gaven daaraan echter een andere uitwerking. Zij aanvaardden de seculiere staat, maar wilden tegelijkertijd de vrijheid van godsdienst vergroten en keerden zich derhalve tegen de sterke staatscontrole op religie. Evenzo gingen zij uit van het bestaande democratische bestel, maar dat moest dan wel toegang bieden aan partijen die zich op religie baseerden. Zij beschouwden vrijheid van geweten en van meningsuiting als basis van democratie en mensenrechten. Ook trokken zij het seculiere karakter van het recht niet in twijfel, evenmin als het principe van gelijke rechten van mannen en vrouwen. Kan dit accent op deze vrijheden nog worden uitgelegd als gericht op het scheppen van een rechtmatige ruimte voor de eigen opvattingen, de op dit moment regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (de ak-partij), die is voortgekomen uit een eerder verboden islamitische partij, benadrukt veel sterker de mensenrechten uit het oogpunt van pluraliteit. Zij waardeert verschillen van geloof, cultuur en meningen op zichzelf, en ziet secularisme als het principe van vrijheid dat deze verschillen mogelijk maakt.Top

Conclusie van de raad
De raad meent dat het gegeven dat Turkije een land is met een bevolking van in meerderheid moslims, geen belemmering vormt voor toetreding tot de eu. Hij baseert zich hierbij op de volgende overwegingen.

Om te beginnen stelt de raad op grond van de geschetste ontwikkelingen en huidige karakteristieken van de islam in Turkije vast dat het principe van de seculiere democratische rechtsstaat in Turkije stevig is geworteld. Bovendien vertoont de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat een grote parallellie met de West-Europese geschiedenis en eveneens een aanzienlijke gelijktijdigheid. De Turkse islam heeft deze ontwikkeling niet in de weg gestaan, maar tot op heden juist mee helpen bevorderen. Dat de islam met de democratisering na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke politieke kracht is geworden, is op zichzelf een normaal verschijnsel. Ook tegen de achtergrond van de politieke rol van religie in veel Europese lidstaten is het niet verwonderlijk dat het de kemalisten niet is gelukt de religie geheel uit het politieke en openbare leven te weren.

Echter, vanuit het perspectief van de eu is het vraagstuk van de islam in Turkije niet zozeer een probleem van invloed van deze religie op de staat, maar veeleer een probleem van de invloed van de staat op de religie. De staatsbemoeienis met de religie gaat in Turkije immers verder dan in de eu-lidstaten, al kennen ook verschillende eu-landen een staatsreligie. Bovendien passen de grondwettelijke beperkingen aan het democratische proces met als doel het seculiere staatsbestel te beschermen, niet bij de uitgangspunten van de eu. Ook de rol van het leger als hoeder van dit bestel past niet bij deze uitgangspunten. Veranderingen hierin vormen dan ook belangrijke wensen van het Europees Parlement en de Europese Commissie.

Niettemin meent de raad dat er geen aanwijzingen zijn dat bij een versoepeling van deze restricties en een geleidelijk terugtreden van het leger – zoals ook voorgestaan door de huidige Turkse regering – de Turkse islam zijn over het algemeen gematigde karakter zal verliezen, waardoor de seculiere democratische rechtsstaat in de gevarenzone zal komen. De bevolking moet immers in overgrote meerderheid niets hebben van fundamentalisme en religieuze intolerantie en heeft een voorkeur voor gematigde partijen. Zij steunt het seculiere karakter van de staat en wijst invoering van islamitisch recht af. Daarbij komt dat gewelddadig islamitisch fundamentalisme in Turkije maar weinig aanhangers heeft.Top

Opbouw van dit rapport
Het eerste deel betreft het rapport van de raad aan de regering. In hoofdstuk 1 wordt de aanleiding tot en de vraagstelling van het rapport weergegeven. Hoofdstuk 2 gaat in op de plaats van religie in de eu en de arrangementen die binnen de lidstaten bestaan ten aanzien van de relatie tussen staat, religie, politiek en maatschappij. Hoofdstuk 3 beschrijft de ontwikkelingen in Turkije die van belang zijn voor de verhouding van de Turkse islam met de voor de eu essentiële waarden. In hoofdstuk 4 formuleert de raad zijn conclusies. Hierna volgt een vooruitblik over de mogelijke implicaties van een Turks lidmaatschap voor de problematisch geworden relatie tussen de moslimwereld en het Westen. Op dit algemene vraagstuk komt de raad in een apart rapport terug. Deel 2 van het rapport betreft de verkenning Zoeken naar de breuklijn, die prof. dr. E.J. Zürcher en H. van der Linden op verzoek van de wrr hebben geschreven over de Turkse islam en de eu. Top

Ten Geleide
Dit rapport is voorbereid door een interne projectgroep van de wrr. Deze bestond uit de stafmedewerkers dr. W. Asbeek Brusse en drs. I.J. Schoonenboom.

De analyses in dit rapport zijn mede gebaseerd op een studie die op verzoek van de wrr is verricht door prof. dr. E.J. Zürcher en H. van der Linden. Deze verkenning, Zoeken naar de breuklijn. Een verkenning naar de rol van de Turkse islam in de toetreding van Turkije tot de eu in het licht van de ‘Botsing der Beschavingen’, is bij dit rapport gevoegd.

Het Rapport aan de Regering valt onder verantwoordelijkheid van de raad. Voor de verkenning zijn de genoemde auteurs vanzelfsprekend verantwoordelijk.Top

TransAnatolie Tour