De Ottomaanse erfenis van Turkije

Degenen die kort na het einde van de Eerste Wereldoorlog het initiatief voor de strijd namen, waren kaderleden van het Comité voor Eenheid en Vooruitgang, in Europa bekend als de Jong Turken, die in de nadagen van het Ottomaanse Rijk de macht in handen hadden gehad. Toen het rijk in 1918, samen met zijn bondgenoten Duitsland. Oostenrijk-Hongarije en Bulgarije was verslagen en het erop ging lijken dat de overwinnaars, Frankrijk en Groot Britannië, het Ottomaanse grondgebied zouden gaan opdelen onder elkaar en onder hun Arabische, Armeense en Griekse protégés, besloten deze Jong Turken zich daarbij niet neer te leggen. Zij organiseerden in de meest bedreigde gebieden congressen die stuk voor stuk moties aannamen waarin ze verklaarden dat hun regio sinds onheuglijke tijden een Turks-islamitische meerderheid had gehad en dat die meerderheid (met een beroep op het beginsel van zelfbeschikkingsrecht) onafhankelijk wilde blijven, en verenigd met de andere gebieden waarin moslims de meerderheid vormden. In de loop van 1919 smeedden deze regionale organisaties zich aaneen tot een nationale beweging en begon ook de gewapende strijd tegen de bezetters, waarbij zowel de restanten van het Ottomaanse leger als guerrillabenden werden ingezet. In twee oorlogen, aan het oostelijk front tegen de Republiek Armenië in 1920-21 en aan het westelijk front tegen Griekenland in 1921-22, lukte het de nationale verzetsbeweging haar tegenstanders van het grondgebied van Anatolië te verdrijven.

Het is belangrijk te beseffen waar deze mensen tussen 1918 en 1923 voor vochten. Hun programma (dat begin 1920 werd in zijn definitieve vorm werd opgesteld) zegt het duidelijk: een onafhankelijk en verenigd voortbestaan van al die Ottomaanse gebieden waar moslims de meerderheid vormden, onder de Ottomaanse sultan-kalief. De strijd werd nooit gevoerd uit naam van een nieuw te vestigen Turkse staat (de bevolking werd tijdens de onafhankelijkheidsoorlog gemobiliseerd met islamitische motieven, niet met Turks-nationale) en zeker niet uit naam van een republiek. Dat die republiek er toch kwam, was het werk van de leider van de verzetsbeweging, de Ottomaanse brigadegeneraal Mustafa Kemal Pasja (na 1934: Atatürk). De overwinnaars van 1918, Engeland en Frankrijk, erkenden na lange en taaie onderhandelingen in Lausanne uiteindelijk op 24 juli 1923 de volledige onafhankelijkheid en territoriale integriteit van Turkije. De Turkse delegatie in Lausanne kreeg niet in alle opzichten haar zin: belangrijke gebieden die door de Turkse nationalisten waren geclaimd, zoals het noorden van Syrië en Irak (met rijke oliebronnen), de eilanden voor de kust van Turkije in de Egeische Zee en West-Thracië gingen geen deel uitmaken van Turkije. Alleen het meest noordwestelijke stukje van Syrië, de Sancak (het district) van Iskenderun, werd uiteindelijk, als gevolg van een politieke deal tussen Turkije en Frankrijk, in 1939 bij Turkije gevoegd.

Het Turkije dat zo in 1923 op de kaart kwam, was een kleine 800.000 vierkante kilometers groot en had een – voor dat oppervlak – uitgesproken kleine bevolking van ongeveer 13.5 miljoen. Dat was bijna een kwart minder dan de bevolking van hetzelfde gebied voor de Eerste Wereldoorlog. De bevolking was ook heel anders van samenstelling geworden. De tien jaar praktisch ononderbroken oorlogvoering tussen 1912 en 1922 (Balkanoorlog, Eerste Wereldoorlog, Onafhankelijkheidsoorlog) had enorm veel slachtoffers gemaakt. Het Ottomaanse leger had de meeste van zijn soldaten altijd gerekruteerd uit de boerenbevolking van Anatolië (dat wel eens werd aangeduid als een “ soldatenmijn”) en de honderdduizenden soldaten die niet van het front waren teruggekeerd, waren terug te vinden in de bevolkingsstatistiek van Anatolië. Verreweg de meesten van deze doden waren overigens veroorzaakt door ziekte (tyfus, cholera, malaria) en niet op het slagveld. Daarnaast waren in 1915-16 vele honderdduizenden Armeniërs door toedoen van het regerende Comité voor Eenheid en Vooruitgang uitgemoord. De meesten van de ruim een miljoen Griekse inwoners van Anatolië vluchtten toen de invasie door het Griekse leger in augustus 1922 definitief was mislukt. Wat nog van deze gemeenschap restte werd in 1923-24 uitgewisseld tegen de moslimbevolking van Griekenland (behalve de kleine moslim minderheid die in West-Thracië tegen de Turkse grens aan woonde en woont). Als gevolg van deze ontwikkelingen bestond de bevolking van Anatolië, die in 1913 voor 80 procent islamitisch was geweest, in 1923 voor 98 procent uit moslims. De grootste taalgroep was die van de Turken, maar omdat de grenzen van Turkije in essentie het resultaat waren van machtspolitiek en niet van een doelbewuste poging om etnische groepen door “nationale” grenzen te scheiden, omvatte het land ook belangrijke Koerdische en Arabische minderheden en een groot aantal kleinere gemeenschappen die meestal het resultaat waren van immigratie vanuit de oude Ottomaanse provincies in de Balkan en rond de Zwarte Zee, die in de negentiende eeuw verloren waren gegaan. Hieronder waren Turken, Circassiërs, Abchazen, Pomaken (moslim-Bulgaren), Krim-Tataren, Bosniërs en Albanezen. In totaal bestond wel een kwart van de bevolking uit immigranten of kinderen van immigranten. Hiertoe behoorden ook veel leden van de politieke en militaire elite, zoals Mustafa Kemal Pasja zelf.

De precieze relatie tussen het Ottomaanse Rijk en de Republiek Turkije, zoals die op 29 oktober in Ankara werd uitgeroepen, is problematisch. Zoals gezegd was de onafhankelijkheidsstrijd tussen 1919 en 1922 gevoerd uit naam van de sultankalief (de verjaardag van de sultan werd in 1921 in Ankara bijvoorbeeld nog met parades gevierd), maar de laatste sultan, Mehmed VI Vahdettin was tijdens die onafhankelijkheidsoorlog steeds meer een marionet van de Britten (en dus in de ogen van de nationalisten een collaborateur) geworden en toen hij in november 1922 aan boord van een Brits oorlogsschip het land ontvluchtte, werd zijn neef Abdülmecid door de regering in Ankara niet tot sultan, maar alleen tot kalief uitgeroepen. Dat bleef hij ook tot aan de afschaffing van het kalifaat en de verbanning van de Ottomaanse keizerlijke familie uit Turkije in maart 1924. Intussen was niet helemaal duidelijk wat er nu voor het Ottomaanse sultanaat in de plaats was gekomen. De Ottomaanse grondwet van 1876 bleef van kracht tot april 1924, tegelijk met de Wet op de Fundamentele Organisatie (Teşkilati esasiye kanunu) die de onafhankelijkheidsbeweging in 1921 had aangenomen en die het de verzetsbeweging mogelijk maakte om als de facto republiek te functioneren zolang de eigenlijke hoofdstad Istanbul door de Britten was bezet. Ten tijde van de vredesconferentie in Lausanne zei Mustafa Kemal Pasja zelf dat “ Turkije” een nieuwe staat was, anders dan het Ottomaanse Rijk, maar tegelijk zei hij dat deze staat een heel eigen karakter had en ook niet op een republiek leek. De onduidelijkheid werd uiteindelijk verholpen door de uitroeping van de Republiek Turkije (Türkiye Cumhuriyeti) op 29 oktober 1923.

De republiek was de belangrijkste, maar lang niet de enige opvolger van het Ottomaanse Rijk (staten als Bulgarije, Griekenland, Albanië en ook bijvoorbeeld Syrië en Irak vallen in deze categorie). Het bijzondere aan de republiek Turkije was dat het om zo te zeggen niet een van de ledematen, maar juist het hoofd en het hart van het oude rijk erfde. Het ambtenarenapparaat en het officierskorps gingen vrijwel in hun geheel over in dienst van de nieuwe republiek. Massale zuiveringen vonden niet plaats. Een minder aangename erfenis die de republiek van het keizerrijk overnam, was een belangrijk deel (60 procent) van de Ottomaanse staatsschuld, die proportioneel over de opvolgerstaten werd verdeeld.
 

 

TransAnatolie Tour